«Մեղրիի միջանցք». կեղծիքներ եւ իրականություն (Մաս22)

Մեղրիի տարբերակ, կեղծիքներ եվ իրականություն 25 Փետրվար, 2025 22:00

Հրապարակվել է «Իրավունք» թերթում 2012թ.-ին

Ուրեմն, փորձենք հասկանալ, թե մոտավորապես ինչ պայմանավորվածություններ կարող էին եղած լինել Քի Ուեսթում, այսինքն, խոշոր հաշվով, ի՞նչ գաղափարներ էին դրված «Փարիզյան սկզբունքների» հիմքում: Գաղափարներ, որոնք, մի կողմից, ինչպես այն ժամանակներում սպասվում էր, պետք է, որ լուրջ հակազդեցության հանդիպեին ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ` Ադրբեջանում: Մյուս կողմից էլ` Վարդան Օսկանյանը քանիցս հայտարարեց, թե. «Հայաստանը չի ընդունի առաջարկներ, որոնք կհակասեն «Փարիզյան սկզբունքներին»»: Ուրեմն, ի՞նչ էին ենթադրում այդ սկզբունքները:

ԻՆՉ ԲԱՑԱՀԱՅՏԵՑ ԱՐԵՎՄՏՅԱՆ ՓՈՐՁԱԳԵՏԸ

Թոմաս դե Վաալն իր «Սեւ այգի. Հայաստանն ու Ադրբեջանը խաղաղության եւ պատերազմի միջեւ» հայտնի գրքում ներկայացնում է նման իրավիճակ. «Քի Ուեսթում բանակցային ճեղքումը գրեթե տեղի ունեցավ, ինչպես որ դա հարկ էր սպասել, երբ Ալիեւն առաջարկեց կարեւորագույն զիջումներ ամենազգայուն` Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցում: «Նա, ըստ էության, առաջարկեց, որ Ղարաբաղը դառնա Հայաստանի մասը»,- ասաց բանակցությունների մասնակիցներից մեկը: Շատ ադրբեջանցիների համար սրբազան համարվող ամեն ինչից նման ցնցող կերպով հրաժարվելուն պետք է հետեւեր հայերի պատասխան զիջումները` ներառյալ Հայաստանի տարածքով Ադրբեջանը Նախիջեւանին կապող միջանցքի վերահսկողությունը միջազգային խաղաղարարների կողմից եւ փախստականների Շուշի վերադառնալու իրավունքը»:
Թե ինչու Ալիեւը գնաց նման քայլի, դրան դեռ կհասնենք: Մինչ այդ նկատենք, որ այս տարբերակը արդեն, կարծես թե, Մեղրին Լաչինի հետ մեխանիկորեն փոխանակելու մեխանիզմը չէր ենթադրում, ինչը որ դրված էր տխրահռչակ «Մեղրիի տարբերակի», ավելի կոնկրետ` 1999-2000թթ. բանակցային այն գործընթացների հիմքում, որոնց զուգահեռ` ունեցանք նաեւ «Հոկտեմբերի 27»: Մոտավորապես դա էլ կարելի է ենթադրել Քի Ուեսթից հետո Օսկանյանի հնչեցրած այն հարցադրումից, թե. «Ո՞վ կվերահսկի Նախիջեւան-Ադրբեջան միջանցքը...»:

Վերջապես` հենց նույնն էր պնդում ադրբեջանական ընդդիմադիր հատվածը` իր առաջնորդներից մեկի` Էթիբար Մամեդովի շուրթերով. «Բանակցություններն ընթանում էին սոսկ Ադրբեջանի ու Նախիջեւանի միջեւ միջանցքի բացման շուրջ` միջազգային ուժերի վերահսկողության տակ»: Այսպիսով` կրկին նմանվում է այն տարբերակին, որի մասին արդեն խոսելու առիթ ունեցել ենք: Այն է` Ղարաբաղի եւ Լաչինի որոշակի կարգավիճակի դիմաց` Հայաստանը վերադարձնում է մյուս ազատագրված շրջանները եւ, գումարած դրան, Ադրբեջանը ստանում է Մեղրիով Նախիջեւանին կապվելու իրավունք` եվրոպական խաղաղարար ուժերի անմիջական վերահսկողությամբ եւ երաշխիքով:

ՔԻ ՈՒԵՍԹՈՒՄ «ՄԵՂՐԻԻ ՄԻՋԱՆՑՔԻ» ՄԵԴԵՌՆԻԶԱՑՎԱԾ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆ ԷՐ
Իհարկե, սա առաջին հայացքից կարող է եւ Հայաստանի համար շահավետ թվալ: Մի կողմից սա կարող էր համարվել Ղարաբաղի անկախության հարցի լուծում` Հայաստանի հետ կապող Լաչինի միջանցքով հանդերձ: Մյուս կողմից էլ, թեեւ վերադարձվում են ազատագրված շրջանները, բայց դա էլ փոխզիջում ասվածն է: Եվ, վերջապես, եթե չկա հակամարտություն, ուրեմն, պետք է բացվեն նաեւ ճանապարհները. մասնավորապես Թուրքիան եւ Ադրբեջանը բացում են Հայաստանի արտաքին ելքի ուղիները, բնականաբար, Հայաստանն էլ պետք է չէ՞ թույլ տա նույն Ադրբեջանին կապվել Նախիջեւանի հետ...
Միգուցե, այս տարբերակը կարող էր եւ Հայաստանի շահերի տեսանկյունից ընդունելի լինել, սակայն, մեկ հարց, այնուամենայնիվ, բաց է մնում. եթե խոսքը վերջնական հաշտության համաձայնագրի մասին է, ապա այն ստորագրելուց հետո էլ ո՞ւմ է պետք Օսկանյանի ակնարկած խաղաղարարների ներկայությունը Մեղրիում: Ադրբեջանը վախենում էր, որ դեպի Նախիջեւան տեղափոխվող իր բեռների վրա Հայաստանը կհարձակվի՞: Բայց, չէ՞ որ Հայաստանն էլ պետք է Ադրբեջանի երկաթուղով իր բեռները տեղափոխեր, ասենք, Ռուսաստան: Իսկ դա արդեն իսկ բավարար երաշխիք էր, որ երկու երկրները միմյանց բեռնափոխադրումներին չէին խոչնդոտի: Ուրեմն էլ ո՞ւմ էր պետք խաղաղարարների ներկայությունը...
Միայն այդ խաղաղարարների փաստը արդեն գործնականում բոլորովին այլ երանգ էր տալիս այդ հնարավոր պայմանավորվածություններին: Եթե Մեղրիում կենտրոնացվեին, ասենք, եվրոպական խաղաղարարներ, ապա անկախ այն բանից, թե պաշտոնապես դա կմնար Հայաստանի պատկանելիության տակ, մեկ է, էությունը դրանից չէր փոխվում. Մեղրին վերածվում էր Ադրբեջան-Նախիջեւան, այսինքն` նաեւ դեպի Թուրքիա տանող միջանցքի: Ճիշտ է, եթե պաշտոնապես այդ տարածքը մնում էր Հայաստանի պատկանելիության ներքո, ապա, դա պետք է, որ ենթադրեր, որ միջանցքի ֆունկցիան տարածվելու էր ոչ միայն Ադրբեջան-Նախիջեւան, այլ նաեւ` Հայաստան-Իրան կապն ապահովելու վրա: Արդյունքում` Մեղրին, թերեւս, ստանում էր ընդհանուր միջանցքի կարգավիճակ:

Սակայն, խոշոր հաշվով, դա արդեն էական չէր. այս ողջ մեխանիզմի մեխն այն էր, թե ռուսական զինուժը կամ քաղաքակիրթ տերմինով ասած` խաղաղարարները որեւէ դերակատարություն ունենալո՞ւ էին տարածաշրջանում: Կարծես թե, ոչ, քանի որ Ադրբեջանը բազմաթիվ դրվագներով քանիցս միանշանակ դեմ է արտահայտվել ղարաբաղյան հակամարտության շրջանակներում Ռուսաստանի զորքերին խաղաղարարների մանդատ տալուն: Այդ թվում` իր համար այնպիսի ծանրագույն պահի, ինչպիսին ձեւավորվել էր Բիշքեկի համաձայնագրի ստորագրման նախօրեին, երբ Ադրբեջանը կարող էր շատ բան կորցնել, սակայն այդպես էլ չհամաձայնվեց զինադադարի հաստատումից հետո շփման գծում ռուսական խաղաղարարներին ներգրավելուն: Իսկ, եթե Մեղրիում վերահսկողությունն իրականացնելու էին միայն եվրոպական կամ ՆԱՏՕ-ական խաղաղարարները, ապա ձեւավորվող այդ ամբողջ մեխանիզմը, գործնականում, նույն «Մեղրիի տարբերակն» էր` իհարկե, մի քիչ ավելի «մոդեռնիզացված», ավելի թաքնված տարբերակով, սակայն այդ միջանցքը կատարելու էր այն նույն` արեւելք-արեւմուտք կոմունիկացիոն ֆունկցիան, ինչը կլիներ, եթե տվյալ հատվածը փոխանցվեր ադրբեջանական ենթակայության տակ` «Մեղրիի տարբերակի» համաձայն:

(Շարունակելի)