«ԿԱՐԾՈՒՄ ԵՆ՝ ԱՌԱՋԱԴԵՄ ԵՆ, ԲԱՅՑ ՄԱՆԿԱՊԻՂԾ ԵՆ».ԼԻԱ ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ
ՄշակութայինՄեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանում բացվել է մի ցուցահանդես, որը պետք է տեւի մինչեւ հոկտեմբեր: Այդ ցուցահանդեսի բովանդակության մասին իր վրդովմունքն է արտահայտել գրող, հրապարակախոս ԼԻԱ ԱՎԵՏԻՍՅԱՆԸ, ինչի մասին «Իրավունքը» զրուցեց նրա հետ:
— Մատենադարանում բացված ցուցահանդեսի վերաբերյալ Դուք բողոքի ձայն էիք բարձրացրել: Կմանրամասնե՞ք, թե ինչն է խնդիրը:
— Հուլիսի 11-ին այնտեղ չեմ եղել, երբ մեծ շուքով նշվել էր «Երկխոսություն» ցուցահանդեսի բացումը: Ցուցանմուշները Բրյուսելում բնակվող լիբանանահայ ոմն Ժան Պողոսյանի ձեռքով այրված եւ էպոքսիդի խեժով մշակված գրքերն էին: Այդ նույն ժամանակ թանգարանում «Արցախի հին ձեռագիր մատյաններ» ցուցահանդեսն էր, ու ես հուլիսի 17-ին թոռներիս հետ գնացել էի Մատենադարան՝ այդ ցուցահանդեսին ծանոթանալու միտումով: Մենք մտանք ու ապշեցինք՝ ոչ միայն Արցախի, այլ նաեւ բոլոր հնագույն մատյանների կողքին այրված գրքեր էին:
— Տիկին Ավետիսյան, հատկապես ի՞նչը Ձեզ այդքան սարսափեցրեց:
— Գրքերի էջերը վախեցած թիթեռնիկի թեւերի պես բարձրանում էին վեր: Դա սարսափ-ֆիլմի կադրեր էին: Սպանված գրքերն անձայն ճչում եւ օգնություն էին աղերսում: Ըստ ցուցահանդեսը նախաձեռնած անձանց՝ սա մի նոր արվեստ է:
— Գիրք այրելն ինչպե՞ս կարող է արվեստ լինել:
— Ես բաց նամակ եմ ուղղել պատկան մարմիններին ու հրապարակել եմ Ֆեյսբուքում: Այնտեղ ներառել եմ մի օրինակ. մի քանի տարի առաջ Իտալիայում անցկացվել է Պիե Նալեարվեստի ցուցադրություն, որի սրահներից մեկում տեղադրել էին մի ժանգոտած նավ: Մարդիկ կարծում էին, որ դա ինչ-որ հնագույն ժամանակների մասին մի կինոֆիլմի համար կառուցված նավ էր: Կողքին ժպտալով՝ նկարվում էին, ձեւեր անում, սելֆի «թխում»: Մինչդեռ այդ նավը 2015թվականին սուզվել էր Միջերկրական ծովում, երբ իրենց երկրի ավերի ժամանակ լիբիացի փախստականներն ու Մաղրիբի այլ խեղճ մարդիկ փորձել են հասնել Եվրոպա՝ այդ հին նավով: Սակայն այն սուզվեց ծովի հատակը, իր հետ տանելով ութ հարյուր հոգի, որոնք խեղդվել ու մնացել էին նավի մեջ: Մահացածների մարմինները հանել են նավից, հետո այդ նավը տարել, ներկայացրել են «արվեստի ցուցադրության»: Սա վկայում է այն մասին, որ անխիղճ մարդիկ ոչ միայն փողից հոտ չեն առնի, այլ նաեւ «ժամանակակից արվեստից»:
— Ողբերգությունից ժպիտ առաջացնող ցուցադրությո՞ւն: Ըստ Ձեզ, նման ցուցադրության ասելիքը ո՞րն է:
— Դրանով նրանք ուզում են խաթարել մարդու հոգին: Այսօր Մատենադարանում ցուցադրվում է, որ գիրքը կարելի է ոչ միայն փրկել ու բուժել, ինչպես մշտապես արվել է այդ երբեմնի ակադեմիական հաստատությունում, այլ կա նաեւ այլ տարբերակ՝ պարզապես այրել այն: Բայց մենք պետք է հիշենք Հեյնեի հայտնի խոսքը. «Երբ սկսում են այրել գրքերը, հերթը հասնում է նաեւ մարդկանց»: Ի դեպ, այդ ցուցադրության ժամանակ գերմանացիները եկել էին, զարմացած, վախեցած աչքերով նայում էին եւ ասում` «Մեզ մոտ Հիտլերի ժամանակ են այդպիսի բան արել: Եթե կարելի է, մեզ ուրիշ բան ցույց տվեք»: Ռուս պատվիրակություն կար, որն աղմուկ բարձրացրեց, տեսնելով այդ ամենը: Այն, ինչը տեսա, նաեւ ամոթի զգացում առաջացրեց:
— Գաղթի ճանապարհին հայերը այրված գրքեր են բերել եւ սրբությամբ պահել: Իսկ այն, ինչ Դուք եք պատմում, նույնիսկ դժվար է համապատասխան որակում տալ:
— Իսկ ես գիտեմ, թե դա ինչ է: Սովորաբար գողություն արած խանութների տնօրենները, որպեսզի քողարկեն պակասորդը, հրդեհում են պահեստն ու խանութը: Ենթադրում եմ, որ Մատենադարանի պահոցներում մեծ պակասորդ կա, ու ստեղծվել է անհրաժեշտություն՝ մի գողտրիկ հրդեհ կազմակերպելու: Այրողները գողերի ընկերներն են: Եվ քանի որ կա մի մշակույթ, որի ներքո սկզբից ցուցադրում են վտանգը եւ նոր իրագործում, սա այդ դեպքն է՝ Լեդի Գագայի տեսահոլովակը վկա: Այսօր ուրիշի գրքերն են ներկայացնում այրված, վաղը դա կլինեն մեր սուրբ գրքերը:
Այդպես Ցեղասպանության թանգարանում մի գրադարան հրդեհեցին, եւ անհետ կորան այն փաստաթղթերը, որոնք վկայում էին Ցեղասպանության մասին: Նեռի մեթոդաբանությունն է՝ հրդեհը խեղում է պատմությունը:
— Դուք Ձեր գրառման մեջ այս ամենը որակել էիք՝ որպես մանկապղծություն: Ի՞նչ նկատի ունեք:
— Երեխան ստանում է դաստիարակություն տանը եւ դպրոցում: Ասում են` «Ա՛յ, ապրես, բալիկ ջան, լավ ես անում: Իսկ սա չի՛ կարելի»: «Չիկարելիները» շատ են, բայց այդ գործիքը մարդ է կերտում: Մարդը կայանում է՝ ընդունելով սահմանագծեր, որոնցից անցնելը վատ է իր իսկ համար, շրջապատի եւ ընտանիքի: Երեխաներին մենք դաստիարակում, սովորեցնում ենք, որ գիրքը սրբություն է: Մեր մատենագիր հայրերը պաս են պահել՝ գիրք գրելիս, բոբիկ ոտքով քայլել, քանի որ այդ զրկանքները պետք է որ ավելի սերտ կապ ստեղծեին իրենց եւ Տիրոջ միջեւ, գիրքը բերեին կատարելիության: Ու վերջում գրում էին. «Փա՛ռք քեզ, Տեր Աստված, ավարտեցի իմ գործը»: Եղեռնի ժամանակ հայուհիները կահկարասին չէին փրկում, այլ՝ սուրբ գրքերը: Ու հիմա մեր երեխաները գնան՝ օրով-ցերեկով, գաղափարական ճգնաժամից գժված, գիրք վառող մարդու ցուցահանդե՞սը տեսնեն: Գիրք այրելը ցուցադրելու բա՞ն է: Սա ուղղակի մանկապղծության ակտ է: Ո՞վ ասաց, որ մանկապղծությունը միայն սեռական բնույթ ունի: Իսկ հոգեւո՞ր բնույթը: Ես հասկանում եմ, որ քրեական օրենսդրության մեջ մանկապղծությունը դիտվում է միայն սեռականի դեպքում: Բայց ես մտադիր եմ հասնել Սահմանադրական դատարան եւ դիմել, պարտադրել, որպեսզի մանկապղծության ձեւաչափի մեջ մտցնեն նաեւ հոգեւոր մանկապղծությունը:
ՆՈՒՆԵ ԶԱՔԱՐՅԱՆ