«Հայրս այդպես էլ չտեսավ իր կերտած քանդակի հանդիսավոր բացումը». ԱՇՈՏ ԲԱՂԴԱՍԱՐՅԱՆ

Այս տարի լրացավ Արցախի «Մենք ենք, մեր սարերը» քանդակի 55-ամյակը, որի հեղինակն է ՀԽՍՀՄ ժողովրդական նկարիչ, ՀԽՍՀ պետական մրցանակի արժանացած Սարգիս Բաղդասարյանը: Այս առիթով «Իրավունքը» զրուցել է նրա որդու`քանդակագործ, Հայաստանի նկարիչների միության, նկարիչների միջազգային ասոցացիայի, Հունգարիայի նկարիչների միության անդամ ԱՇՈՏ ԲԱՂԴԱՍԱՐՅԱՆԻ հետ:

— Պարոն Բաղդասարյան, Ձեր հայրիկի մոտ ինչպե՞ս առաջացավ՝ «Մենք ենք, մեր սարերը» արձանը կերտելու գաղափարը:

— Հայրս լինելով ծնունդով արցախցի՝ անդրադարձել է Արցախի թեմային եւ 1965 թվականին Կարարայում տեղի ունեցող քանդակի միջազգային ցուցահանդեսին ներկայացել «Մենք ենք, մեր սարերը» արձանի ցուցահանդեսային տարբերակով: Քանդակն ալյումինից էր ձուլել, որպեսզի ճանապարհի համար ծանր չլինի... Կարարայի ցուցահանդեսից հետո` նա որոշում է Արցախում տեղ փնտրել արձանի մեծ տարբերակը կանգնեցնելու համար: Եվ իր ընտրությունը կանգ է առնում Ստեփանակերտի մուտքի բլուրներից մեկի վրա:

— Արձանը կերտելու աշխատանքը  որքա՞ն է տեւել:

— Աշխատանքը տեւեց մոտավորապես երկու տարի, եւ 1967 թվականի նոյեմբերի 1-ին Ստեփանակերտի բլուրներից մեկի վրա կանգնեցվեց «Մենք ենք մեր սարերը» արձանը:

 — Բացի չափսերից, որո՞նք էին արձանի հաստոցային եւ Ստեփանակերտում տեղադրված «Մենք ենք , մեր սարերը» արձանի տարբերությունները:

— Արձանի ցուցահանդեսային տարբերակը բավականին տարբերվում էր Ստեփանակերտի բլրի վրա կառուցված՝ «Մենք ենք, մեր սարերը» արձանից, չնայած` կոմպոզիցիայով շատ նման են իրար, որոնց գլուխները հիշեցնում են մեծ եւ փոքր Մասիսները: Քանդակի սիմվոլը` հայկական ավանդական ընտանիքի սկիզբն է: Եվ քանի որ մեծ չափերը դրվելու էր լանդշաֆտում, պետք է լրիվ փոխվեր մոտեցումը: Ֆորմաները պետք է ավելի հստակ լինեին, հեռվից կարդացվող, շատ խիստ լուսաստվերով: Ու դրա համար նա որոշեց արձանը կերտել տուֆից:

— «Մենք ենք, մեր սարերը» արձանի տուֆ քարը որտեղի՞ց է բերվել:

— Արձանը պատրաստելու համար տուֆ քարը բերվել է Հոկտեմբերյանից: Ես 7 տարեկան էի, որ նա քանդակում էր 1.5 մետրանոց աշխատանքային մոդելը, որպեսզի գիպսի նմուշ տանի Արցախ եւ արձանի չափերը ճիշտ վերցնի: Կարծում եմ՝ Կարարայի ցուցահանդեսից առաջ նա արդեն մտածում էր քանդակի մեծ տարբերակի մասին:

«ՀՈՐՍ ԿՈՂՄԻՑ ՄԵԾ  ՀԱՄԱՐՁԱԿՈՒԹՅՈՒՆ ԷՐ՝ ԱՐՑԱԽՈՒՄ ՆՄԱՆ ԱՐՁԱՆ ԿԱՌՈՒՑԵԼԸ»

— Քանդակելիս ի՞նչ խոչընդոտներ եղան:

— Եղան շատ մեծ խոչընդոտներ... Տուֆը, որ բերել էին Հայաստանից, պարզվեց իր ուզած տուֆը չէր: Դիմեց այն ժամանակվա մինիստրությանը, որի արդյունքում քարը փոխեցին եւ իր ուզած տուֆը բերեցին: Հետո` Խորհրդային Միության տարիներն էին, Արցախն այն ժամանակ Ղարաբաղ էր կոչվում: Եվ Ղարաբաղի առաջին քարտուղարը ադրբեջանամետ էր... Այդ տարիներին հորս կողմից մեծ համարձակություն էր Արցախում նման արձան կառուցելը: Չէ՞ որ նա կերտել է հայի կերպարը հիշեցնող մի արձան, անունը դրել` «Մենք ենք մեր սարերը»: Դա արդեն բողոքի ալիք կարող էր բարձրացնել: Երբ հարցնում էին` արձանի «մենք ենք»-ը ովքե՞ր են, հայրս պատասխանում էր` մարդիկ են, որոնք այդ տարածքում են ապրում: Այն ժամանակ դեռ տարազով կանայք կային Արցախում: Այնքան էլ հեշտ չէր կանգնեցնել նման արձան, բայց հայրս բավականին հնարամիտ մարդ էր ու կարողացավ դա անել: Անգամ ասում էր, թե պատվանդան է սարքում, որտեղ պետք է հայ-ադրբեջանական բարեկամության հուշարձան դնենք, որովհետեւ այդ խառաչոների հետեւից այդքան էլ չէր երեւում, թե ինչ է հավաքվում:

— Շինարարական հմտությունը նրա մոտ որտեղի՞ց էր:

— Պապս շինարար էր, հայրս արձակուրդներին աշխատում էր շինարարության վրա, որպեսզի գումարով օգնի ընտանիքին: Եվ այդ շինարարական հմտությունն ինքն ունեցել է: Դրա համար կարող էր հսկել, թե ինչպես ենկառուցում քանդակը: Ցավոք սրտի, շատ լուսանկարներ չկան, եւ չի տեսանկարահանել քանդակի պատրաստման պրոցեսը: Ոչ էլ կինոնյութեր կան: Հայրիկիս պատմելով՝ շատ հետաքրքիր է եղել, երբ խառաչոները քանդել են, փոշի է բարձրացել: Փոշին իջել է ներքեւ, ու կամաց-կամաց այդ երկու գլուխները` պապիի ու տատիի, երեւացել են:

— Քանդակի բնորդները ովքե՞ր են եղել:

— Ասում են, որ իր տատիկին ու պապիկին է նման: Ես ավելի շատ հակված եմ, որ քանդակում հավաքական կերպարներ են:

 «ԱՐՁԱՆԸ ՊԱՅԹԵՑՆԵԼՈՒ, ՃԱԿԱՏԻՆ ՓԱՄՓՈՒՇՏՈՎ ԿՐԱԿԵԼՈՒ ՓՈՐՁ ԵՂԵԼ Է»

— Արձանի բացում եղե՞լ է:

 — Պաշտոնական բացում չի եղել: Առանց այդ էլ Ադրբեջանը հասկանում էր, որ կատարվել է այն, ինչ իրենք չեն ուզի, որ լիներ: Դրա համար որոշեցին արձանի բացումն այդ տարիներին չանել: Արձանի հանդիսավոր բացումը եղավ 2013 թվականին: Ինձ էլ հրավիրեցին, եւ ես էլ կտրեցի կարմիր ժապավենը: Քանդակի բացումն ուշացավ: Հայրս այդպես էլ չտեսավ իր կերտած քանդակի հանդիսավոր բացումը: Մոսկվայի մի բարերար փողով հովանավորեց, որ այն տեղանքը, որտեղ կանգնեցված է քանդակը, կարգի բերեն, որովհետեւ ինչ ասես քանդակի վրա չէին փորփրել:

— Ինչպե՞ս եք վերաբերվում այն լեգենդին, համաձայն որի՝ արձանի տակ ամփոփված են տատիկի ու պապիկի մարմինները, որը խորհրդանշում է, որ իրենք կառչած են այդ հողից:

— Այդպիսի բան չկա: Այդտեղ ոչ մի մարմին չկա: Կա մի իրական պատմություն: Հայրիկին առաջարկեցին, որ արձանի մեջը դատարկ թողնեն: Հետեւից դուռ լինի` ինչ-որ տարածք լինի: Հայրս չի համաձայնել: Ասել է` ոչ, բետոն լցրեք մեջը, որովհետեւ արձանը պայթեցնելու, ճակատին փամփուշտով կրակելու փորձ եղել է:

«ՀԱՅՐԻԿԻՍ 16 ՔԱՆԴԱԿ ՄՆԱՑ ՇՈՒՇԻՈՒՄ` «ՆՎԵՐ» ԱԴՐԲԵՋԱՆՑԻՆԵՐԻՆ»

— Քանդակի պատմությունից վերադառնանք մեր օրեր: Այսօր ի՞նչ վիճակում է գտնվում Ստեփանակերտում գտնվող՝ «Մենք ենք, մեր սարերը» արձանը:

— Դժգոհ եմ, թե ինչպես են վերաբերվում այդ քանդակին Արցախում: Անուններ են փորագրում քանդակի վրա, բարձրանում են վրան: Քանի անգամ խնդրել էի նախկին քաղաքապետին, որ ոստիկանական հսկողությամբ ապահովեն, որ զբոսաշրջիկներին թույլ չտան նման բաներ անելու եւ մի քիչ համեստ իրենց պահեն այդ քանդակի կողքին, չփչացնեն: Մոսկվայի բարերարն այդքան փող ծախսեց, որ կարգի բերվի քանդակը, բայց էլի շարունակում են քանդակի վրա գրել, փորագրել: Ոչ մեկ բանի տեղ չի դնում այդ խնդրին: Հայրիկիս թանգարանն էինք ուզում բացել Արցախում: Խոսք տվեցին, որ երկու-երեք տարվա ընթացքում տեղ կհատկացնեն, ցուցասրահ կլինի: 2013 թվականին, հայրիկիս 90-ամյակի հետ կապված, ցուցահանդես էի կազմակերպել: Ու որոշեցինք, որ չեմ տանում Երեւան այդ քանդակները, որպեսզի տեղ տան թանգարանին ու հայրիկիս գործերի մշտական թանգարան տրամադրեն: Քանդակները թողեցի Ստեփանակերտում, որոնց մի մասն էլ տարան Շուշի, որ այնտեղ պահեստավորեն: Երեք տարի տեւեց մինչեւ 44-օրյա պատերազմը, ու արդյունքում հայրիկիս 16 քանդակ մնաց Շուշիում` «նվեր» ադրբեջանցիներին: Մնացածն էլ հավաքեցի բերեցի Հայաստան եւ իրենց ասացի` ես այդտեղ չեմ ուզում թողնել, որովհետեւ դուք ուշադիր չեք: Էլ չեմ ասում, որ ով ասես այդ քանդակի վրա փող աշխատեց: Որտեղ ասես, առանց մեզնից թույլտվություն վերցնելու, օգտագործվում է «Մենք ենք, մեր սարերը» արձանի նկարը:

— Բայց չէ՞որ դա հեղինակային իրավունքի խախտում է:

— Երկիր պետք է լինի, որ հեղինակային իրավունքն աշխատի: Մենք այսօր երկիր չունենք: Միայն երկու-երեք դեպք է եղել, երբ մարդիկ ինձ են դիմել՝ արձանի իրավունքի համար, ինչ-որ գումար են մուծել: Աշխատում եմ դրա հետ կապված քիչ նյարդայնանալ, զբաղվում եմ իմ գործերով:

— Մեզ մոտ շա՞տ են լինում քանդակների, արձանների գողության դեպքեր:

— Հայրիկիս գործերից բավականին աշխատանքներ կա՛մ փչացվել են, կա՛մ կորել են: «Լոռեցի Սաքոյի» բրոնզե քանդակի ոտքերը կտրել ու գողացել էին: Երեք տարի առաջ ԿԳՄՍ նախարարությունից գումարներ հատկացվեցին, եւ մենք վերականգնեցինք: Օպերայի մոտ «Մեղեդի» քանդակ կա, որն անկախության համար պայքարի օրերին միտինգների ժամանակ կորավ: Հետո այն, երբ գտանք, ձեռքը չկար, վերանորոգեցինք, կանգնեցրինք իր տեղում: Հիմա կողքի սրճարանը ոչ մի քառակուսի սանտիմետր չի ուզում կորցնի, եկել է ու մտել քանդակի վրա: Քիչ է մնում սուրճ խմողները գան նստեն քանդակած կնոջ վրա ու սուրճ խմեն: Պրոսպեկտում տեղադրված Շահումյանի քանդակը 1980-ականների վերջին անհետացավ, հետո գտնվեց, եւ Հայաստանի Կոմունիստական կուսակցության ուժերով պատվանդանը վերականգնեցին, բայց մի քիչ սխալ չափերով: Կարող էին ինձ հետ կապ հաստատել, ես իրենց ճիշտ չափերը կասեի: Կիեւյան փողոցի վրա հայրիկիս հուշատախտակն է, որի վրա նրա բրոնզից ձուլված դիմաքանդակն էր: 6 տարի դիմացավ` բրոնզը գողացան: Հիմա բազալտից է: Գողության վերջին դեպքը` բանաստեղծուհի Շուշանիկ Կուրղինյանի կիսանդրին Երեւանի Կոմիտասի պանթեոնից գողացել են: Քանդակը չի պահպանվել, որ ֆորմա հանեմ ու բրոնզից ձուլեմ: Հուսով եմ, որ ԿԳՄՍ նախարարության օգնությամբ կվերականգնենք հայրիկիս ստեղծագործությունը: Ահա այդպիսին է վերաբերմունքը մեր քանդակների վերաբերյալ: Հունգարիան, որի հետ շատ եմ կապված` 44 տարի է գնում-գալիս եմ, այնտեղ ապրելու իրավունք ունեմ, Նկարիչների միության անդամ եմ, այնտեղ նման գողություններով զբաղվում են գնչուները, որովհետեւ գունավոր մետաղների բիզնեսն իրենց ձեռքում է: Մեր երկրում չկան գնչուներ: Մեզ մոտ, փաստորեն, հայն է գողանում...

«ԹՈՂ ԺԱՄԱՆԱԿ ԱՆՑՆԻ, ԲԱՅՑ ԵՍ ՈՉ ՄԻ ԼԱՎ ԲԱՆ ՉԵՄ ՍՊԱՍՈՒՄ...»

— Ասում են՝ 1996 թվականին անձամբ Հռոմի պապից մեդալի եք արժանացել:

— Ես կոնկրետ Հռոմի պապի ձեռքից չեմ ստացել այդ մեդալը: Ես շատ ուշադիր եմ այդ մանրուքներին, քանի որ շատ անգամ ուռճացնում են եւ ներկայացնում են այն, ինչը չի եղել: Իտալիայի Ռավեննա քաղաքում մինչեւ 2000-ական թվականներն ամեն երկու տարին մեկ անցկացվում էր միջազգային բրոնզե քանդակի մրցույթ` նվիրած Դանթեի «Աստվածային կատակերգությանը»: Ես այդ մրցույթներին մասնակցել եմ 1992, 1996 եւ 1998թթ.-ին: Այնպես ստացվեց, որ 1992 թվականին իմ քանդակը ստացավ ոսկե մեդալ` որպես մրցանակ: Իսկ 1996 թվականին արժանացա Հռոմի պապի մեդալին: 1998 թվականին մեր խումբը` Հայաստանի քանդակագործները, ստացան կոլեկտիվ մրցանակ՝ լավագույն մասնակցության համար:

— Արմատներով արցախցի եք, երկրում տիրող ներկայիս իրավիճակին ի՞նչ գնահատական կտաք:

— Շատ վատ... Ցավոք սրտի, մենք այն վիճակում չենք, որ պայմաններ թելադրենք: Թող ժամանակ անցնի, որ հասկանանք՝ ինչ կարող է լինել, բայց ես ոչ մի լավ բան չեմ սպասում...

ՆՈՒՆԵ ԶԱՔԱՐՅԱՆ