Արցախյան շարժումից ուղիղ 35 տարի անց` առանց շարժման եւ առաջնորդների

1988 թվականի փետրվարի 20-ին սկսվեց Ղարաբաղյան ազգային ազատագրական շարժումը, եւ «Ղարաբաղ» կոմիտեն գլխավորեց հայ ժողովրդի պայքարը՝ ներկայացնելով, որ իրենք «ժողովրդի ծոցից են ստեղծվել»: 35 տարի առաջ ժողովուրդը դուրս եկավ հրապարակ եւ, մի բռունցք դարձած` պահանջեց՝ «Միացո՛ւմ»: Նպատակը մեկն էր՝ Լեռնային Ղարաբաղը պետք է վերամիավորվեր Հայաստանի հետ եւ դառնար վերջինիս անբաժանելի մասը: Մինչդեռ այսօր «ազատություն», «անկախություն», «ինքնորոշում»… ամեն ինչ գոռացող կա, բայց «միացումի» գաղափարը, որը վերամիավորումն էր, քչերն են բարձրաձայնում: Ու կամա թե ակամա, որպեսզի «միացումը» 35 տարի անց էլ անգամ նույնիսկ հեռավոր, բայց իրական նպատակ չդառնա, Ղարաբաղյան ազգային ազատագրական շարժման մեկնարկը նշվում է, ինչպես «վիպուսկնոյը»՝ ամեն «դասարան» մի հյուրանոցային համալիրում: Չկա՛ պետական մակարդակով այն նշելու ցանկություն, չկա՛ ընդդիմության մեջ միասնականություն գոնե այս հարցում, նույնիսկ շարժման առաջամարտիկները չկա՛ն արենայում: Իսկ թե ովքե՞ր էին շարժման առաջամարտիկները, ի՞նչ եղան հետո՝ «Իրավունքը» ներկայացնում է առանցքային դեմքերին` սկսած նրանց առեղծվածային սպանություններից մինչեւ քաղաքական լուսանցքում մնացած կիսատ թողած գործերը:

«Ղարաբաղ» կոմիտեի ստեղծումը նախաձեռնել էր ՀՀ ԳԱԱ տնտեսագիտության ինստիտուտի աշխատակից ԻԳՈՐ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆԸ: Սակայն, 1988 թվականի մայիսին թողեց Կոմիտեի կառավարման գործը: Նա հայաստանյան քաղաքականության մեջ հիշվեց ընդամենը հինգ տարի` 1990-1995 թթ. լինելով Գերագույն խորհրդի պատգամավոր: Վերջին տարիներին Ի. Մուրադյանն իր հրապարակումներով հանդես էր գալիս որպես քաղաքական վերլուծաբան: Նա մահացավ 2018 թվականի հունիսի 17-ին Երեւանում՝ երկարատեւ հիվանդությունից:

Իսկ կոմիտեում ժողովրդի ձայնը ՎԱՆՈ ՍԻՐԱԴԵՂՅԱՆՆ էր: Ինչպես ժողովուրդն է ասում` բանասիրական կրթությամբ Սիրադեղյանը կարողանում էր իր խոսքով անգամ «օձին բնից հանել»: Նրան տրվեցին նախ ասպետական բնորոշումներ, ապա վարկաբեկվեց քաղաքականության մեջ եւ միայն հետմահու դադարեցվեց նրա նկատմամբ միջազգային հետախուզումը, քանի որ մեղադրվում էր բազմաթիվ քաղաքական հանցագործությունների մեջ: Ի դեպ, ի տարբերություն «Ղարաբաղ» կոմիտեի մի շարք անդամների՝ նա մշտապես քաղաքական բարձր պաշտոնների է եղել: Վանո Սիրադեղյանը մահացավ 2021 թվականի հոկտեմբերի 15-ին, համենայնդեպս, այդպես հայտարարեց նրա ընտանիքը, եւ աճյունը տեղափոխվեց Երեւան՝ փակ դագաղով:

«Ղարաբաղ» կոմիտեի առաջամարտիկներից էր Հայաստանի ազգագրության պետական թանգարանի ավագ գիտաշխատող ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄ ԳԱԼՍՏՅԱՆԸ: 90-ականներին նա դարձավ ընդդիմադիր գործիչ եւ, երեւի թե, դա էլ պատճառ դարձավ, որ երբեմնի ընկերներն առ այսօր չբացահայտված հանգամանքներում կազմակերպեցին նրա սպանությունը: Հ. Գալստյանի այրին` Նատալյա Գալստյանը, վստահեցնում էր` ամուսնու սպանության կազմակերպիչներն «ունեն մեկ ընդհանուր անվանում` «Ղարաբաղ» կոմիտե: Նրա սպանությունը տեղի է ունեցել 1994 թվականի դեկտեմբերի 19-ին:

Թերեւս «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամներից ամենաբախտավորը ռադիոֆիզիկոս, պրոֆեսոր ՌԱՖԱՅԵԼ ՂԱԶԱՐՅԱՆՆ էր, որը բավարարվեց միայն 1990 թ.-ին մի քանի ամիս լինելով ՀՀ Գերագույն խորհրդի փոխնախագահը, իսկ մնացած կյանքը զբաղվեց իրեն հարազատ գիտական գործունեությամբ: Նա մահացավ 2007 թվականին` 83 տարեկան հասակում:

Երեւանի համար 183 դպրոցի ուսումնական բաժնի վարիչ ԱՇՈՏ ՄԱՆՈՒՉԱՐՅԱՆԸ, որը նույնպես համալրել էր «Ղարաբաղ» կոմիտեի շարքերը, իր քաղաքական կենսագրություն գագաթնակետը կերտել է 1991-1993 թվականներին` լինելով ՀՀ առաջին նախագահի ազգային անվտանգության գծով խորհրդատուն: Դրանից հետո նա այլեւս որեւէ բարձր պաշտոն չի զբաղեցրել: Այնուամենայնիվ, նա փորձել է շարունակել քաղաքականությամբ զբաղվել: 1996 թվականին առաջադրվեց ՀՀ նախագահի թեկնածու: 2004 թվականի ապրիլի 22-ին մահափորձ է կատարվել նրա դեմ՝ անհայտ անձանց կողմից: Սակայն, Մանուչարյանը մշտապես քաղաքական դաշտի աչքի առաջ էր, հանդես էր գալիս ընդդիմադիր ելույթներով եւ միայն վերջին տարիներին է, որ հրապարակային որեւէ խոսք չի հնչեցրել եւ որոշում է կայացրել երդվյալ լռություն պահպանելու մասին:

«Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամներից էր նաեւ առ այսօր ԳԱԱ Արեւելագիտության ինստիտուտի «Քրիստոնյա Արեւելք» բաժնի վարիչ, պատմական գիտությունների դոկտոր ԱԼԵՔՍԱՆ ՀԱԿՈԲՅԱՆԸ, որը 1993-2004 թվականներին եղել է Հայաստանն ու Արցախն իրար կապող Քաշաթաղի ղեկավարը: Ի տարբերություն կոմիտեի անդամ նախորդների եւ հաջորդների` նա մնացել է հայ քաղաքական պատմության մեջ բարի անունով: Ա. Հակոբյանի պաշտոնավարման տարիներին Քաշաթաղում տեղի է ունեցել վերաբնակեցում, բացվել են դպրոցներ, Բերձոր քաղաքում կառուցվել է Սբ. Համբարձման եկեղեցին, իսկ Աղավնո գյուղում Սրբոց Նահատակացը, ինչպես նաեւ վերականգնվել է Ծիծեռնավանքը, որն այն տարիներին հրաշքի պես մի բան էր, քանի որ եկեղեցաշեն քաղաքական այրեր դժվար էր գտնել:

Ղարաբաղյան շարժման հիմքերում է կանգնած նաեւ «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամ ՎԱԶԳԵՆ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆԸ: Նա եղել է «Հայոց համազգային շարժում» կուսակցության համահիմնադիրն ու վարչության առաջին նախագահը, ապա 1990-1995 թվականներին եղել է Հայաստանի Գերագույն խորհրդի պատգամավոր, 1990 թվականի օգոստոսից մինչեւ 1991 թվականի սեպտեմբեր՝ ՀՀ նախարարների խորհրդի նախագահ, 1995-2007 թվականներին՝ ՀՀ Ազգային ժողովի պատգամավոր, 1991 թվականին համախոհների հետ նախաձեռնել է Ազգային ժողովրդավարական միություն (ԱԺՄ) կուսակցության հիմնադրումը, 1992 թվականի սեպտեմբերին նշանակվել է ՀՀ պետնախարարի, այնուհետեւ դարձել է պաշտպանության նախարար՝ միաժամանակ ղեկավարելով ՀՀ ռազմարդյունաբերական համալիրը: 1993 թվականի օգոստոսին ազատվել է պաշտոնից: 2009-2019 թթ.-ներին եղել է Հանրային խորհրդի նախագահը: Նա քաղաքական դաշտում կրկին առաջամարտիկների շարքում էր 2020 թվականին, երբ հայրենիքի փրկության համար ձեւավորված քաղխորհուրդը նրան փորձում էր դարձնել անցումային կառավարության ղեկավար: Սակայն վարչապետի միասնական թեկնածուից Վազգեն Մանուկյանը դարձավ ամբաստանյալ: Այսօր նա մեղադրվում է ընդդիմադիր հանրահավաքների ժամանակ հնչեցված կոչերի համար՝ համարելով, որ դրանք իշխանությունը զավթելուն եւ սահմանադրական կարգը բռնի տապալելուն էին ուղղված:

ՀՐԱՆՏ ՍԱՐԱՖՅԱՆ