Կա՛մ հարաբերությունների կարգավորում, կա՛մ՝ ցեղասպանության միջազգային ճանաչում. Մուշեղ Խուդավերդյան

Հայոց ցեղասպանության 110-րդ տարելիցին ընդառաջ «Իրավունք»-ը զրուցել է թուրքագետ-միջազգայնագետ ՄՈՒՇԵՂ ԽՈՒԴԱՎԵՐԴՅԱՆԻ հետ:

— Պետական մակարդակով, կարծես թե, Հայոց ցեղասպանության 110-րդ տարելիցի կապակցությամբ հատուկ միջոցառումներ նախատեսված չեն: Ավելին, Նիկոլ Փաշինյանն էլ իր ելույթներից մեկի ժամանակ նշել է, որ Ցեղասպանության թեման, ըստ էության, առաջնահերթություն չէ: Ի՞նչ կասեք այս ամենի մասին:

— Որպեսզի հասկանանք, թե Ցեղասպանության թեման որտեղի՞ց է սկսվել եւ ո՞ւր է գնում, պետք է մի փոքր անդրադառնանք անցյալին։ Երբ ԽՍՀՄ-ը փլուզվեց, եւ Խորհրդային երկրները, այդ թվում՝ նաեւ Հայաստանը, անկախություն ձեռք բերեցին, Թուրքիան, ճանաչելով Հայաստանի անկախությունը, պատրաստակամություն հայտնեց հաստատել դիվանագիտական հարաբերություններ Հայաստանի հետ, սակայն որոշ նախապայմաններով։ Ցեղասպանության թեման եւս ներառված էր այդ նախապայմանների մեջ։

Այսինքն՝ ինչպես էր դա պատկերացնում թուրքական կողմը։ Պետք է ստեղծվեր հանձնաժողով, որը կզբաղվեր 1915 թվականի դեպքերի ուսումնասիրմամբ։ Այդ հանձնաժողովը պետք է բաղկացած լիներ ինչպես Հայաստանի եւ Թուրքիայի փորձագետներից, այնպես էլ երրորդ՝ անկախ երկրներից։ Եվ միայն հանձնաժողովի եզրակացությունը ներկայացնելուց հետո պետք է սկսվեր իրական իրադարձությունների գնահատումը՝ պարզելու համար, թե իրականում ինչ է եղել եւ ինչպես։

Մինչեւ 44-օրյա պատերազմը կարելի է ասել, որ իրավիճակն այլ էր։ Հայաստանը պարտություն չէր կրել, եւ երկրի ղեկավարությունը ցեղասպանության միջազգային ճանաչման վրա էր կառուցում իր քաղաքականությունը։ Սակայն այժմ իրավիճակը որոշ չափով փոխվել է։ Այժմ պատրաստակամություն է հայտնվում Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի հետ հարաբերություններ հաստատելու վերաբերյալ, եւ այդ տեսանկյունից պետք է նաեւ կատարվեն համապատասխան նախապայմանները։

Այլ կերպ ասած՝ Թուրքիան երբեք չի հրաժարվի այն նախապայմանից, որ ցեղասպանության հարցում պետք է ստեղծվի համատեղ հանձնաժողով։ Նա երբեք չի համաձայնի, որ տեղի ունենա ցեղասպանության միջազգային ճանաչում։ Այսինքն՝ եթե Հայաստանը ցանկանում է հաստատել հարաբերություններ Թուրքիայի հետ, ապա պետք է ընդունի այդ նախապայմանը։ Իսկ Թուրքիայի նախապայմանը հետեւյալն է՝ այդ թեման պետք է ընդգրկվի հանձնաժողովի օրակարգում, տեղի ունենա հակաթուրքական քարոզչության դադարեցում։

Այսինքն՝ չպետք է հուշարձաններ կանգնեցվեն, պետք է փակված համարվի այն թեման, որ ԽՍՀՄ տարիներին որոշ հայեր ահաբեկչական գործողություններ են իրականացրել թուրքական դեսպանությունների դեմ։ Այդ թեման, ըստ թուրքական կողմի, պետք է դրվի մի կողմ, եւ սկսվի հայ-թուրքական հարաբերությունների զարգացման փուլը։ Հետեւաբար, կարելի է ասել, որ Հայաստանի ներկայիս կառավարությունը որդեգրել է նման գործելաոճ, ինչը նշանակում է, որ փորձում է կարգավորել հարաբերությունները Թուրքիայի հետ։

— Եթե զուգահեռներ տանենք, թե ինչ մակարդակով նշվեց Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցը, եւ ինչպես են այսօր պատրաստվում 110-րդ տարելիցին, ի՞նչ կասեք այս մասին:

— Խնդիրն այն է, որ ցեղասպանությունը բազմաթիվ երկրներ ճանաչել են, սակայն դա չի ազդում Թուրքիայի վարած քաղաքականության վրա։ Այսինքն՝ Թուրքիան երբեք դրանից չի ճնշվում, եւ բացի այդ, այստեղ մի այլ քաղաքականություն էլ կա. շատ երկրներ Հայոց ցեղասպանության հարցը փորձում են դարձնել գործիք՝ Թուրքիայից զիջումներ ակնկալելու համար։

Օրինակ՝ Չինաստանը, որն այսօր խնդիր ունի Թուրքիայի հետ, մի քանի անգամ նշել է, որ իրենք կճանաչեն Հայոց ցեղասպանությունը, քանի դեռ Թուրքիան աջակցում է չինական ույղուրներին։ Այսինքն՝ այս հարցում էլ խնդիր կա։ Սակայն այս ամենը, իհարկե, չի կարող երկար շարունակվել, քանի որ Թուրքիան Հայաստանի հարեւանն է, եւ հայ-թուրքական հարաբերությունները մի օր պետք է կարգավորվեն։ Բնականաբար՝ այդ հարցն էլ պետք է լուծում ստանա։ Այսինքն՝ չի կարող երկար ժամանակ մի հարց մնալ չկարգավորված։

Մենք չենք կարող տեսնել կարգավորված հայ-թուրքական հարաբերություններ, բայց միեւնույն ժամանակ նաեւ Ցեղասպանության միջազգային ճանաչում։ Այսինքն՝ այդ հարցը Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ պետք է կարգավորվի այնպես, որ երկու կողմերն էլ գոհ մնան։

— Իսկ հայկական կողմն ինչպիսի՞ աշխատանքներ է տանում Թուրքիայի հետ՝ ցեղասպանության ճանաչման համար, եւ արդյո՞ք այս հարցը օրակարգում է, թե` ոչ:

— Մենք ներկայիս հայ-թուրքական բանակցությունները չենք տեսնում, չենք լսում, քանի որ դրանք հիմնականում գաղտնի են պահվում։ Գուցե այնպիսի պայմաններում, երբ երկու երկրները սկսում են փորձել լուծել պատմական հարցեր, զսպվածությունն ու զգուշավորությունը մեծ են, ու հետեւաբար ոչ թե բացահայտ հրապարակայնություն կա, այլ վարվելակարգի ընտրություն, որըենթադրումէգաղտնիություն։

Սա նաեւ որոշակիորեն կապված է հայ ժողովրդի պատմական փորձի հետ, եւ հատկապես այն հանգամանքի, որ հայերը, լինելով վաղուց անցյալում ունեցած մի երկրի ժառանգորդներ՝ Կիլիկիայի եւ Հայոց Բարձր Հայքի, պատմականորեն ունեցել են շատ մութ եւ անհասկանալի բաժիններ իրենց հարաբերություններում այլ ժողովուրդների հետ, հատկապես թուրքերի։ Մենք պետք է գիտակցենք, որ հայ-թուրքական հարաբերությունները միշտ էլ փոխադարձում են խորհրդավորություն, իսկ ներկայիս բանակցությունները եւս չեն կազմավորվել միայն տնտեսական կամ քաղաքական շահերի շուրջ, այլ նաեւ պատմական իրադարձությունների պատճառով։

Հետեւաբար, մենք չենք կարող իմանալ, թե հայ-թուրքական հարաբերություններում ինչ է քննարկվում։ Այդ ամենը փոխարինվում է ենթադրյալ համաձայնությունների, որոնց մեջ դեռ շատ հստակություն չկա։ Սակայն մի բան շատ պարզ է՝ Թուրքիան երբեք իր նախապայմաններից չի հրաժարվի։ Այսինքն՝ Թուրքիան ոչ մի զիջման չի գնա՝ կցանկանա նաեւ պահել իր ազգային շահերը, որոնք վերաբերում են ինչպես պատմական, այնպեսէլներկաժամանակաշրջանին։

Թեեւ շատերը նշում են, որ Թուրքիան պետք է բողոքեր հայերի առջեւ, այնուամենայնիվ, ցանկացած քաղաքական քայլ, որը կապված կլինի պատմական ցնցումների հետ, պահանջում է զգուշավորություն։ Այլ հարց է, որ ցեղասպանության հարցում Թուրքիան պատրաստ է որոշակի փոխզիջումներ գնալ, սակայն միայն դեպքերի հետաքննությունից հետո։ Անկասկած, դա կարող է նաեւ հնարավորություն տալ պատմաբաններին ու քաղաքագետներին ավելի ամբողջական վերլուծելու այն ժամանակահատվածը, երբ մեծաթիվ հայեր կորցրին իրենց կյանքը՝ ցեղասպանության հետեւանքով։

Սակայն դեռեւս Թուրքիան չի մերժում, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ մեծ թվով հայեր են սպանվել։ Բայց սա կրկին ենթադրում է, որ Թուրքիան նախընտրում է ընդգծել, թե սա կապված է պատերազմական պայմանների հետ, այլ ոչ թե տեղավորվում է ցեղասպանություն հռչակելու սահմաններում։ Տեսակետը հետեւյալն է՝ ժողովուրդը մահացել է իբրեւ պատերազմի հետեւանք, եւսաչիկարողհամարվելցեղասպանություն։

Թուրքիան որպես մեկ ազգ, որը մեծապես վերապրել է այդ պատերազմի ամենաբարդ ժամանակաշրջանները, այդ տեսակետը դեռեւս առաջ է տանում միջազգային մակարդակով՝ չնայած այն հանգամանքին, որ ավելի ու ավելի շատ երկրներ ու հասարակություններ ընդունում են Ցեղասպանությունը որպես պատմական փաստ։

Հարկ է նշել նաեւ, որ թուրքական հասարակությունը, որի մեծ մասը դեռեւս չի ճանաչել այդ ողբերգությունը, ակնկալում է, որ դրա նկատմամբ վերաբերմունքը ավելի սառը եւ առանց պիտակավորման լինի։ Ավելին, թուրքական կառավարությունը հաճախ պնդում է, որ Ցեղասպանության ճանաչման գործընթացը պետք է գործնական հիմնավորումներ ունենա՝ փոխզիջումներից հետո: Սակայն մեր կողմից կարելի է ենթադրել, որ մի օր մենք կարող ենք հասնել փոխըմբռնման՝ պատմական հարցերի հանգուցալուծման մեջ։

ԴԻԱՆԱ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ