«Գոյաբանական հարցերի առջեւ ենք կանգնած». Ա­ՆԻ ՏԵՐ-ԳՈՒ­ԼԱ­ՆՅԱ­Ն

Սահ­մա­նում կրկին պա­տե­րազ­մի մա­սին շա­տերն ա­հա­զան­գում է­ին դե­ռեւս սեպ­տեմ­բե­րի 12-ի ա­ռա­վոտ­վա­նից, մինչ­դեռ Նի­կոլ Փա­շի­նյանն այդ նույն ժա­մա­նակ այ­ցե­լել էր  Ա­րա­գա­ծոտ­նի մար­զի Աշ­տա­րակ քա­ղա­քում գտնվող ՀՀ ԳԱ­Ա Ֆի­զի­կա­կան հե­տա­զո­տու­թյուն­նե­րի ինս­տի­տուտ՝ քննար­կե­լու Ա­կա­դե­մի­ա­կան քա­ղա­քի կոն­ցեպ­տը: Ա­կա­դե­մի­ա­կան քա­ղաք կա­ռու­ցե­լու, գրա­կա­նու­թյան նկատ­մամբ ե­րե­խա­նե­րի վե­րա­բեր­մուն­քի, այ­սօր­վա գրո­ղի մտա­հո­գու­թյան մա­սին «Իրա­վուն­քը» զրու­ցեց գրող Ա­ՆԻ ՏԵՐ-ԳՈՒ­ԼԱ­ՆՅԱ­ՆԻ հետ: Նշենք, որ հարցազրույցը տեղի է ունեցել` մինչեւ սահմանին իրավիճակի գերլարումը…

— Բու­հե­րի՝ Աշ­տա­րակ տե­ղա­փոխ­ման ո­րոշ­ման մա­սին ի՞նչ կար­ծիք ու­նեք:

— Շատ վատ... Ես չեմ հաս­կա­նում՝ ո՞ւմ են այդ­պես հրա­տապ պետք մեր բու­հե­րի շեն­քե­րը, ո՞ւմ են խան­գա­րում այդ շեն­քե­րը: Այդ­պի­սի բան կա­րող են մտա­ծել ե­րի­տա­սարդ երկր­նե­րը, որ նոր քա­ղաք են ստեղ­ծել եւ ո­րո­շել են, որ այդ քա­ղա­քը պետք է լի­նի գի­տու­թյան եւ կրթու­թյան քա­ղաք: Բայց մեր բու­հե­րը պատ­մու­թյուն, կո­լո­րիտ ու­նեն: Սեւ շեն­քը, Ե­րե­ւա­նի պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի շեն­քը իրենք ի­րեն­ցով ար­ժեք են: Պատ­մու­թյուն ու­նե­ցող շեն­քեր են: Ես զար­մա­նում եմ մեր երկ­րի քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը ո­րո­շող­նե­րի վրա: Ա­մեն ին­չով ու­զում են հա­մա­պա­տաս­խա­նել ա­րեւմ­տյան ստան­դարտ­նե­րին, բայց ա­մե­նա­կա­րե­ւո­րում չեն ու­զում հա­մա­պա­տաս­խա­նել՝ մար­դու ար­ժե­քով, մար­դու աշ­խա­տան­քը գնա­հա­տե­լով: Ես հի­շում եմ դեռ 20 տա­րի ա­ռաջ «ԱՐ» հե­ռուս­տա­ըն­կե­րու­թյու­նում  «Ասպա­րեզ»  ծրա­գիրն է­ի վա­րում, եւ մի հարց մշտա­պես հնչում էր՝ մեկ մար­դու սպա­ռո­ղա­կան զամ­բյու­ղը որ­քա՞ն է: Մին­չեւ այ­սօր հաշ­վում են, եւ մար­դու աշ­խա­տան­քը մնաց ա­մե­նաչգ­նա­հատ­վա­ծն ու ա­մե­նա­է­ժա­նը մեր երկ­րում: Թող այս մա­սին մտա­ծեն: Հա­յաս­տա­նում մարդն ու­նի եվ­րո­պա­կան ստան­դարտ­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խա­նող ահ­ռե­լի պար­տա­կա­նու­թյուն­ներ եւ ոչն­չի չհա­մա­պա­տաս­խա­նող չնչին ի­րա­վունք­ներ ու կո­րա­ցած ապ­րում է: Ա­ռա­ջին հեր­թին թող սա ա­նեն: Ես չեմ տես­նում բու­հե­րը տե­ղա­­փո­խե­լու ի­մաս­տը: Ի՞նչ կա­րիք կա հաս­նել Աշ­տա­րակ, երբ երկ­րի կեսն ապ­րում է Ե­րե­ւան քա­ղա­քում: Ինչ­պե՞ս են պատ­կե­րաց­նում՝ հի­մա Ե­րե­ւա­նից մար­դիկ հաս­նեն Աշ­տա­րա՞կ: Ին­չո՞ւ են ա­վե­լորդ խնդիր­ներ ստեղ­ծում: Ին­չո՞վ են ի­րենք ա­պա­հո­վել մարդ­կանց, որ հի­մա էլ մար­դիկ Ե­րե­ւա­նից հաս­նեն Աշ­տա­րակ: Ա­ռա­ջին հեր­թին մար­դու աշ­խա­տան­քը թող գնա­հա­տեն, հե­տո մտա­ծեն մյուս չա­փա­նիշ­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խա­նե­լու մա­սին: Գտնում եմ, որ սա շատ սխալ ո­րո­շում է, եւ չի  կա­րե­լի թույլ տալ: Ի­րենք կար­ծես քա­ղա­քա­վա­րի բա­նակ­ցում են հա­րե­ւան­նե­րի հետ, ո­րի ար­դյուն­քում հո­ղեր ենք հանձ­նում, նույն­կերպ քա­ղա­քա­վա­րի բա­նակ­ցե­լով՝ թող Ա­նի քա­ղա­քը դարձ­նեն ա­կա­դե­մի­ա­կան քա­ղաք:

— Սկսվել է նոր ու­սում­նա­կան տա­րին, ըստ Ձեզ, այ­սօր ա­շա­կերտ­նե­րը կար­դո՞ւմ են:

— Թե­րեւս սկզբից պետք է ու­սու­ցիչ­նե­րը կար­դան: Ես մին­չեւ ա­շա­կերտ չլի­նելն՝ ա­շա­կերտ եմ ե­ղել: Եվ հի­շում եմ, որ այն գրա­կա­նու­թյու­նը, որ պար­տա­դիր պետք է ըն­թերց­վեր՝ ըն­թերց­վում էր, բայց մի տե­սակ պա­կա­սը կար (հատ­կա­պես բարձր դա­սա­րան­նե­րում) այն գրա­կա­նու­թյան, որ մտա­ծե­լու, նա­յե­լու եւ տես­նե­լու հնա­րա­վո­րու­թյուն է տա­լիս մար­դուն: Չգի­տեմ ին­չու՝ միշտ թվում է, թե 8-րդ, 9-րդ, 10-րդ դա­սա­րա­նի ա­շա­կերտ­նե­րը փոքր են ա­ռա­վել խո­րը, բարդ գրա­կա­նու­թյուն ըն­թեր­ցե­լու հա­մար, բայց այդ­պես չէ: Դա հենց այն տա­րիքն է, որ շատ խորն էլ հնա­րա­վոր է այդ ա­մե­նն ըն­կա­լել: Եվ ընդ­հան­րա­պես՝ գրա­կան աշ­խար­հը իմ առ­ջեւ բաց­վեց դպրոցն ա­վար­տե­լուց հե­տո: Եվ ես կու­զե­նա­յի՝ դպրո­ցը տար այդ հնա­րա­վո­րու­թյու­նը, որ ա­շա­կերտ­նե­րը նա­եւ ու­սում­նա­սի­րեն այն գրա­կա­նու­թյու­նը, ո­րը մտա­ծե­լու, տես­նե­լու եւ նո­րը բա­ցա­հայ­տե­լու հնա­րա­վո­րու­թյուն է ստեղ­ծում մար­դու հա­մար: Ե­րե­խան ա­մե­նա­մոտն է սկզբին իր ի­մա­ցու­թյամբ եւ նա­խա­նյու­թը հետն է մտնում դպրոց: Ու, ե­րե­ւի թե, ճիշտ են այն փի­լի­սո­փա­նե­րը, որ գտնում են, որ չպետք է թույլ տալ, որ կրթու­թյու­նը փչաց­նի մար­դուն, այս­պես ա­սած՝ հա­մա­հար­թեց­նի: Կար­ծում եմ՝ գի­տե­լի­քը այն է, որ մարդն իր մեջ կրում է, ուղ­ղա­կի լավ կրթու­թյունն ի­րեն հնա­րա­վո­րու­թյուն է տա­լիս ճա­նա­չել իր ներ­սի գի­տե­լի­քը: Եվ ա­շա­կերտ­նե­րի մոտ այն տա­րիքն է, որ անս­պա­սե­լի մտա­ծե­լա­կեր­պի, անս­պա­սե­լի լու­ծում­ներ գտնե­լու, ու­րիշ տե­սան­կյու­նից տես­նե­լու հնա­րա­վո­րու­թյուն ու­նեն: Եվ ի­րենց պետք չէ նոր­մա­նե­րի, սահ­մա­նում­նե­րի, ինչ-որ քա­ռա­կու­սի­նե­րի մեջ մտցնել: Այն­պես պետք է լի­նի, որ այդ ե­րե­խա­նե­րը կա­րո­ղա­նան գրա­կա­նու­թյամբ նա­եւ ի­րենց մտա­ծե­լա­կերպն ըն­դար­ձա­կել: Կար­դան գրա­կա­նու­թյուն, ո­րը մղում է մտա­ծե­լու, մտո­րու­մի:

— Ձեր կար­ծի­քով՝ ա­շա­կերտ­նե­րին  գրքի, գրա­կա­նու­թյան նկատ­մամբ հե­տաքրք­րու­թյուն ա­ռա­ջա­ցնե­լու հա­մար ի՞նչ է հար­կա­վոր:

— Ա­ռա­ջին հեր­թին ու­սու­ցիչ­նե­րը պետք է ծա­նո­թա­նան հայ եւ հա­մաշ­խար­հա­յին ժա­մա­նա­կա­կից գրա­կա­նու­թյա­նը: Զրու­ցեն ա­շա­կերտ­նե­րի հետ: Նրանց ուղ­ղու­թյուն տան՝ ինչ ըն­թեր­ցել: Ու­սուց­չի դերն այս ի­մաս­տով շատ կա­րե­ւոր է, թե նա ինչ դռներ կբա­ցի ա­շա­կերտ­նե­րի հա­մար: «Անդին»  ամ­սա­գի­րը ժա­մա­նա­կին շատ լավ էր ա­նում դա: Մենք ժա­մա­նա­կա­կից գրա­կա­նու­թյունն ա­մեն ա­միս ներ­կա­յաց­նում է­ինք դպրոց­նե­րին: Եվ յու­րա­քան­չյուր դպրոց իր գրա­դա­րա­նում ու­ներ մեր ամ­սա­գի­րը, ո­րը ու­սու­ցիչ­նե­րը ներ­կա­յաց­նում է­ին նա­ե­ւ բարձր դա­սա­րա­նի ա­շա­կերտ­նե­րին, որ­պես­զի նրանք ծա­նո­թա­նան ժա­մա­նա­կա­կից գրա­կա­նու­թյան հետ: Հե­ղի­նակ­նե­րը, գրող­նե­րը, երբ գնում է­ին դպրոց­ներ ա­շա­կերտ­նե­րի հետ հան­դիպ­ման, զար­մա­նում է­ին, որ ի­րենց ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րին ծա­նոթ են, ի­րենց ըն­թեր­ցել են, ի­րենք լսե­լի են: Մեզ ա­սում է­ին՝ գի­տեք, մենք ե­ղանք այ­սինչ դպրո­ցում «Անդին»-ից ծա­նոթ է­ին մեր գոր­ծե­րին: Եվ «Անդին» ամ­սա­գի­րը ներ­կա­յաց­նում էր ոչ մի­այն հայ ժա­մա­նա­կա­կից, այլ նաեւ հա­մաշ­խար­հա­յին ժա­մա­նա­կա­կից գրող­նե­րին ու ոչ մի­այն ժա­մա­նա­կա­կից: Ներ­կա­յաց­նում էր ե­րի­տա­սարդ քան­դա­կա­գործ­նե­րին, նկա­րիչ­նե­րին...

— Հի­մա էլ դպրո­ցա­կան լրա­ցու­ցիչ ձեռ­նարկ­ներ են տպագր­վել, որ­պես­զի ե­րե­խա­նե­րը ծա­նո­թա­նան նա­եւ ժա­մա­նա­կա­կից գրա­կա­նու­թյա­նը…

— Ի­հար­կե, հի­մա ինչ-որ նոր ա­նո­թոլ­գի­ա հի­շեց­նող ձեռ­նարկ­ներ են տպագր­վել դպրո­ցում գրա­կա­նու­թյա­նը զու­գա­հեռ հայ ժա­մա­նա­կա­կից գրա­կա­նու­թյուն ներ­կա­յաց­նե­լու հա­մար: Բայց որ­քան հաս­կա­նում եմ, այդ գրքե­րը դպրոց­նե­րի ցան­կու­թյամբ են լի­նե­լու՝ ու­նե­նալ ի­րենց գրա­դա­րան­նե­րում, թե՝ ոչ: Եվ մի թե­րու­թյուն ու­նեն այդ ձեռ­նարկ­նե­րը:  Ձեռ­նար­կը լավ միտք է, բայց այն մեկ տա­րի հե­տո ար­դեն շար­ժուն չի լի­նի: Կար­ծես կան­գուն, քա­րա­ցած մի բան է, իսկ ժա­մա­նա­կա­կից­նե­րը ապ­րում ու ստեղ­ծա­գոր­ծում են, ժա­մա­նա­կա­կից գրա­կա­նու­թյու­նը կեն­դա­նի մար­մին է, ին­քը ա­մեն օր է շնչում: Ես, ի­հար­կե, ող­ջու­նում եմ, ձեռ­նար­կը կօգ­նի, որ ժա­մա­նա­կա­կից գրա­կա­նու­թյու­նը նա­եւ մտնի դպրոց­ներ ու հե­տաքրք­րի: Ծա­նոթ չեմ ձեռ­նարկ­նե­րին եւ չգի­տեմ, թե նրանք գրա­կա­նու­թյան ինչ­պի­սի ընտ­րու­թյուն են կա­տա­րել, բայց հե­ղի­նակ­ներ կան, ո­րոնք հրա­շա­լի գոր­ծեր ու­նեն:

— Ի՞նչ կա­սեք կրթու­թյու­նը, գի­տու­թյունն ու մշա­կույ­թը հա­մա­կար­գող այ­սօր­վա պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րի մա­սին: Ինչ-որ բան փոխ­վե՞լ է դե­պի լա­վը:

— Չեմ կա­րող ոչ մի բան ա­սել, ո­րով­հե­տեւ ո­չինչ էլ չեմ տես­նում: Կան ա­ռան­ձին մի­ջո­ցա­ռում­ներ, ո­րոնք տե­ղի են ու­նե­նում: Այ­սօր այն վի­ճա­կի մեջ ենք, որ մշա­կույ­թի եւ հո­գե­ւո­րի ժա­մա­նակ չի էլ մնա­ցել, ո­րով­հե­տեւ ա­վե­լի մտա­հո­գիչ բա­ներ կան երկ­րում: Գո­յա­բա­նա­կան հար­ցե­րի առ­ջեւ ենք կանգ­նած, չնա­յած ինքս ինձ հա­կա­սեմ, ա­սե­լով՝ հենց հո­գե­ւո­րի եւ մշա­կույ­թի, մտքի ժա­մա­նակն է, երբ մեկ կա­րե­ւոր իր ժա­մա­նա­կի մեջ գտնված խոս­քը կա­րող է գո­յա­բա­նո­րեն փո­խել ըն­թաց­քը:

— Երկ­րում կա­տար­վող ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րին մշտա­պես հան­րու­թյու­նը սպա­սում է մտա­վո­րա­կան­նե­րի ար­ձա­գան­քին: Եր­կիր ենք կորց­նում, ար­ձա­գան­քող­ներ կա՞ն:

— Ար­ձա­գան­քող­ներն ար­ձա­գան­քում են, բայց գրող­նե­րի մի տե­սակ էլ կա, ո­րոնք կար­ծում են՝ ի­րենք գրա­կա­նու­թյան մարդ են, եւ երկ­րում կա­տար­վող բա­ներն ի­րենց չեն առնչ­վում: Ես կար­ծում եմ, որ գրո­ղը ա­ռա­ջին հեր­թին իր մի­ջա­վայ­րի, իր երկ­րի, իր հո­ղի գրողն է: Գի­տեք ինչ՝ մշա­կույ­թի մար­դը, ստեղ­ծա­գոր­ծո­ղը եր­բեք կո­լեկ­տիվ չի ե­ղել: Անհ­նար է սպա­սել, որ կո­լեկ­տիվ կար­ծիք­ներ, հայ­տա­րա­րու­թյուն­ներ պետք է ա­նեն: Գրող­նե­րը ան­հատ­ներ են: Կան ան­հատ­ներ, ո­րոնք ար­ձա­գան­քում են, քա­նի որ մտա­ծող, ան­հան­գիստ մար­դիկ են եւ չեն կա­րող հան­գիստ նա­յել այն ա­մե­նին, ինչ կա­տար­վում է երկ­րում ու ինչ կա­տար­վում է իր հայ­րե­նի­քի հետ:

— Այ­սօր­վա գրո­ղի ա­մե­նա­մեծ մտա­հո­գու­թյու­նը ո՞րն է:

— Ինձ հա­մար այ­սօր ա­մե­նա­մեծ մտա­հո­գու­թյունն իմ երկ­րի խնդիրն է, որ ոչ մի կերպ չկա­րո­ղա­ցանք մեր հայ­րե­նի­քը ձե­ւա­կեր­պել՝ որ­պես ա­մուր պե­տու­թյուն: Հե­տո կա­րող եմ թվար­կել, որ գրո­ղը խնդիր ու­նի Հա­յաս­տա­նում լսե­լի լի­նե­լու, ըն­թերց­ված լի­նե­լու: Գրո­ղը խնդիր ու­նի իր գրքե­րը վա­ճա­ռե­լու: Այս խնդիր­նե­րը միշտ էլ կան, եւ կար­ծում եմ՝ սա ամ­բողջ աշ­խար­հում է խնդիր: Ե­թե դու չես գրում մո­տի­վաց­նող, մո­դա­յիկ գրա­կա­նու­թյուն, ա­պա քո գիր­քը դժվար է վա­ճառ­վում: Բայց ինձ հա­մար այս պա­հին թիվ մեկ մտա­հո­գու­թյու­նը իմ հո­ղի խնդիրն է: Չգի­տեմ, գրո­ղը այս­տեղ ա­նե­լի՞ք ու­նի իր բա­ռով, թե­րեւս՝ ու­նի: Գի­տեք ինչ, ա­մեն ինչ սուտ է՝ պե­տու­թյու­նը պետք է ու­ժեղ լի­նի, ա­մուր պե­տու­թյուն պետք է կա­ռու­ցել: Պե­տու­թյու­նը, երբ ու­ժեղ ե­ղավ, գրողն էլ ու­ժեղ կլի­նի եւ լսե­լի կլի­նի նա­եւ աշ­խար­հին:

ՆՈՒ­ՆԵ ԶԱ­ՔԱ­ՐՅԱՆ

Այս թեմայով Եվ ով երազեց այսքան դաժան… ՄԵՐՈՒԺԱՆ ՏԵՐ-ԳՈՒԼԱՆՅԱՆ Զգույշ լինենք ու փակ պահենք մեր երկրի Կերկապորտ դուռը. 75-ամյա մտավորականի էսսեները դառնում են մարգարեություն Թե՛ Ֆրանսիայում, թե՛ Հայաստանում վտանգ կա կորցնել ազգայինը, եւ այդ վտանգն ունի երեք լուծում. ՄԱՐԻԱՄ ՏԵՐ-ԳՈՒԼԱՆՅԱՆ Փրկենք Ծաղկաձորը. մտավորականներն ահազանգում են «Խնդի­րը Հան­րա­յին հե­ռո­ւս­տա­տես­ու­թյանն է, որ այս ան­հայտ ե­րե­ւույ­թի ձայ­նը այս­պես լսե­լի է դարձ­րել». Ա­ՆԻ ՏԵՐ-ԳՈՒ­ԼԱ­ՆՅԱՆ